Podstawowe prawa człowieka określają, że każda istota od momentu urodzenia aż do naturalnej śmierci posiada szereg uprawnień, które są niezbywalne. Fakt ich posiadania wynika z samego bycia istotą ludzką. Nie mogą one być kwestionowane i przysługują niezależnie od takich kryteriów jak: wiek, kolor skóry, narodowość, wyznanie, wykształcenie, zawód itp.
Geneza i historia praw człowieka
Genezę praw człowieka wskazuje się już w Dekalogu. Także elementy wiary judaistycznej, a później chrześcijańskiej zawierają sformułowania, które wskazuje się za początki praw człowieka. W sensie religijnym wskazano tam, że wszyscy ludzie są równi w oczach Boga, niezależnie od ich pozycji społecznej, posiadanego majątku, wykonywanego zawodu i innych elementów. Taki zapis znajduje się w kodeksie Hammurabiego.
Dla odmiany – w starożytnej Grecji prawa człowieka pojmowano odmiennie, uważając, że wolność ludzka wynika z mądrości, nie jest zaś nadana.
Wolność jednostki i, przysługujące, w związku z tym prawa, wskazywali stoicy. Promowali oni prawa naturalne, jako właściwe, wskazując, że źródłem suwerenności jest lud. Do dziś słynne jest powiedzenie Seneki: „homo res sacra hominis” – „człowiek świętością”.
Z kolei w rzymskim prawie znajdowało się adnotacja o tym, że trzeba wysłuchać obu stron przed wydaniem wyroku w sprawie. Z kolei święty Tomasz pisał, że konieczne jest uznanie praw naturalnych podczas tworzenia praw ludzkich przez obowiązującą władzę.
Ważną informacją w zakresie praw jednostek był dokument, wydany w 1215 roku w Anglii przez króla Jana bez Ziemi. Wskazywał on, że żadne obywatel nie może być pozbawiony ziemi ani wygnany bez właściwego osądzenia. To nawiązuje do zasady, która panowała w Polsce: „neminem captivabimusnisi iure victum” – „nikogo nie więzimy bez wyroku sądu”.
Rozwój praw obywatelskich na tle historycznym
Do dużego rozwoju w zakresie praw człowieka doszło w okresie oświecenia. Wówczas powstały tak ważne traktaty i dzieła jak te Johna Locka, („Dwa traktaty o rządzie”), Monteskiusza („O duchu praw” ), J.J. Rousseau („Umowa społeczna”), a także T. Paine’a („Prawa człowieka”). Panowało również przekonanie, że umowa społeczna, jako forma nadania władzy osobom, które sprawują ją w państwie, jednocześnie obliguje do przestrzegania przyjętych zasad. Podkreślano też tak istotne aspekty jak fakt, że każdy człowiek rodzi się wolny, ma prawo do życia, własnej wartości, a na straży wszelkiej praworządności stoi państwo. To ono sprawuje pieczę nad przestrzeganiem obowiązujących w społeczeństwie norm prawnych, mających wpływ na swobodę i prawa jednostek.
Każda władza powstała na wzór tej oświeceniowej, bazuje na konstytucji, jako normie prawa, mającej charakter trwały. Są to przepisy, spisane w dokumencie, jakim jest Konstytucja i gwarantujące obywatelom równość niezależnie od urodzenia. Na miarę ówczesnych czasów – oświecenia zmiana ta była duża.
Wskazując na rozwój praw człowieka nie można przeoczyć konstytucji amerykańskiej z 1787 roku. Znalazł się w niej model trójpodziału władzy, jaki zaproponował Monteskiusz. W danym momencie historycznym zostało to uznane za najbardziej nowoczesne podejście do kwestii podziału władzy wewnątrz państwa. Istotnym dokumentem była także Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku. Był to pierwszy dokument, w którym zapisano tak istotne dla praw człowieka słowa, jak: wolność, niezależność, suwerenność, równość i braterstwo. Karta zawierała również katalog praw, jakie przysługiwały każdemu człowiekowi.
W Polsce istotne znaczenie w kwestii praw człowieka posiada Konstytucja uchwalona 3 maja 1791 roku. Choć nie pojawił się w niej zapis o trójpodziale władzy, jednak zawarto tak istotne dla praw człowieka aspekty, jak: swoboda wyznania, wzięcie przez państwa opieki nad chłopami i tolerancja dla różnych wyznań religijnych.
Ważnym w Europie dokumentem, gwarantującym prawa i swobody obywatelskie był Kodeks Napoleona Bonaparte z 1804 roku, w którym wskazano, że wszystkie osoby są sobie równe, a jednocześnie od nikogo niezależne. W wyniku wojen, jakie prowadził Napoleon zasady te docierały do kolejnych krajów. Widać było ich wpływy także w Polsce, gdzie nowa konstytucja odwoływała się do popularnego i powszechnie znanego we Francji hasła: „człowiek rodzi się wolny”, nadającego chłopom wolność.
Wiek XIX to czas, kiedy pojawiły się pierwsze regulacje prawne, mające zagwarantować posiadane prawa. W tym zakresie ważne znaczenie miał m.in. traktat berliński z 1878 roku, gdzie znalazł się zapis o konieczności ochrony prawnej interesów chrześcijan, przebywających w państwie tureckim.
Najważniejsze kwestie związane z prawami człowieka
Prawa człowieka w Polsce, podobnie jak w innych krajach, wynikają już z samego faktu bycia istotą ludzką. W tym zakresie nie mają znaczenia czynniki kulturowe, kolor skóry, wyznanie czy np. posiadany zawód. Co istotne, prawa człowieka cechują się kilkoma elementami wyróżniającymi je:
- są niezbywalne, co powoduje, że nie można się ich nigdy i w żadnych okolicznościach zrzec;
- są powszechne, co oznacza, że przysługują wszystkim ludziom, niezależnie od czynników kulturowych, ekonomicznych i innych;
- są przyrodzone, co wskazuje na fakt, że uzyskujemy je w momencie urodzenia i posiadamy do naturalnej śmierci;
- są nienaruszalne, a to oznacza, że nikt nie ma prawa pozbawić ich drugiego człowieka.
Zapoznaj się z artykułem o pokrewnej tematyce: Piramida potrzeb Maslowa
